100 سال تاریخ کهن در رستوران کاروانسرای خانات

ساخت کاروانسرای خانات را به اواخر دوران ناصرالدین شاه قاجار و سالهای حدود 1300 هجری قمری نسبت داده اند. لازم بذکر است در نقشه تهران که در سال 1309 ه ق توسط نجم الملک تهیه شده ، عمارت کاروانسرا وجود دارد.

کاروانسرا در جوار جاده برون شهری تهران یعنی «جاده حضرت عبدالعظیم» بنا گردید. (که از خارج بافت تهران قرار داشت) تا اواسط سلطنت ناصرالدین شاه تهران هنوز در حصار صفوی که در سال 961قمری بنا گردیده بود، محصور بود (خیابان امیر کبیر و خیابان ری و خیابان مولوی و خیابان وحدت اسلامی اضلاع حصار تهران را در جهات اربعه تشکیل می دادند) و در این زمان حصار قدیمی تهران خراب و حصار جدیدی ناصری گرداگرد آن ساخته شد و بدین ترتیب ضلع جنوبی حصار از خیابان مولوی به خیابان شوش تغییر کرد و با توسعه شهر کاروانسرای خانات داخل تهران افتاد.
اراضی آن محدوده در سال های پایانی دوره ناصری تا اواخر قاجار به امین السلطان تعلق داشت. (صدر اعظم پادشاهان ناصرالدین شاه ، مظفرالدین شاه و محمد علی شاه) 

کاروانسرای خانات در همین اراضی و ضلع شرقی میدان امین السلطان احداث گردید.بنا در سال 1357 دچار حریق شد و ورودی های غربی و شرقی در آتش سوزی مسدود شد. و سپس کاروانسرا به بنگاه و بعد به انبار تغییر کاربری داد.
کاروانسرای خانات توسط موسی خان امین الملک در سال 1329 ه ق به آقای سید علی اردهالی واگذار و سپس در اختیار سید جعفر اردهالی و در نهایت محمد اردهالی (بعلاوه جمعی از مستاجران و خرده مالکان) قرار داشت.
عمارت کاروانسرای خانات، بزرگترین بنا در نوع خود در داخل بافت مرکزی شهر تهران و همچنین داخل بافت تاریخی بوده که فاقد حریم مصوب می باشد. کاروانسرا تاکنون کاربری خود را حفظ کرده البته هیچ سنخیتی از نظر شکلی با فعالیت آن در قدیم ندارد، امروز دیگر از قافله ها و کاروان چهارپایان و صدای زنگ قطار شترهای بارکش خبری نیست،اما همچنان در حجره های پیرامونی آن کسبه و تجار به کسب و کار مشغول هستند. و بنا به گفته آقای محمد اردهالی حدود 10 حجره به صورت دائمی مشغول به فعالیت می باشند و به زودی مستاجرین قبلی بنا در کاروانسرای خانات مستقر خواهند شد.

مرمت:

قبل از ثبت کاروانسرای خانات در اواخر سال 1381 محمد اردهالی به نمایندگی از مالکان طی توافقات اولیه با سازمان میراث به فکر مرمت بنا افتاده و مرمت با اعتبار شخصی و تحت نظر معاونت حفظ و احیا سازمان و تحت حمایت شهرداری منطقه 12 از تاریخ 31/03/1382 شروع که در اسفند ماه 1387 به انجام رسید. و قرار است به زودی تمام ستون‌های این بنا بتون‌ریزی و طبق استانداردهای جهانی ضد زلزله شود.
گفتنی است در مرمت این بنا سعی شده مواردی نظیر استفاده از آجر با ملات گچ، آجرکاری ، کاشیکاری و همچنین تزئینات چوبی در و پنجره‌ها رعایت شود.برای پوشش دیوار‌ها از کاه‌گل و آجر شکسته استفاده شده و شکل نورپردازی، تلفیق رنگ‌ها و دیگر مصالح به کار رفته در چیدمان داخلی حجره‌ها به‌گونه‌ای است که با معماری دوره احداث بنا مطابقت دارد. برای نمونه، تخت‌های چوبی سنتی، گلیم و گبه و اشیای قدیمی در چیدمان داخلی حجره‌ها مورد استفاده قرار گرفته است. حتی در طراحی آب‌نما هم تلاش شده مصالح به‌کار رفته با بافت مجموعه همخوانی داشته باشد. 

مشخصات: 
کاروانسرای خانات در زمینی قرار گرفته است که اضلاع چهار گوشه آن غیر متقارن است اما صحن بنا از محوطه ای چهارگوش و متقارن شکل گرفته و به این ترتیب قناصی زمین از دید بازدید کننده پنهان مانده است در صحن بنا حجره های متقارن که تعداد آن به 54 واحد میر سد(در هر ضلع 13 حجره) استقرار یافته اند . صحن دارای دو ایوان است که یک ایوان در سمت شرق به ورودی اصلی بنا راه دارد و ایوان دیگری در غرب به ورودی دوم بنا منتهی می شود . ورودی اصلی بنا با دالانی که در اطراف آن حجرات بزرگی قرار دارند به بازار امین السلطان راه دارد.

در این طرح دالان ورودی منتهی به صحن ، زاویه دار است اما این زاویه که به زیبایی ارتباط میدان مقابل کاروانسرا را با صحن برقرار می کند از دید بازدید کننده پنهان است نظیر آن چه که در مسجد امام میدان نقش جهان در طراحی بنا با چیره دستی منظور شده است.
و در اضلاع فرعی فضاهایی برای تقسیم راهها تعبیه شده که دسترسی به انبار را میسر می سازد. سقف این راهروها پوششی گنبدی دارد و در ابتدای ورود به این راهرو یک هشتی وجود دارد. در ضلع شمال شرقی پس از عبور از یک دالان به باربند و اصطبل ها می رسیم که در قدیم محل نگهداری چهارپایان بوده است.
مساحت کاروانسرا حدود 10500 متر مربع بوده و معماری آن به شیوه آجر کاری و گره سازی می باشد. و باربر های آن دیوار حمال آجری است و با مصالح؛ آجر با ملات گل ، آهک و گچ ، سنگ ، چوب و سفال احداث شده است
درب اصلی ورودی کاروانسرا از گزند آتش سوزی سال 1357 به دور بود و با ارتفاع 5 متر از چوب روسی ساخته شده و 40 گل میخ آن نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. و گرداگرد آن با کاشی رهنمودهای از امام علی (ع) در مورد آداب خرید و فروش نصب شده است.

اهداف و برنامه ها: 
اولین بهره برداری رسمی از کاروانسرا در اسفند ماه سال 1388 جهت برگزاری جشن ملی نوروز بود و سپس 17 خرداد ماه نیز همایش و نمایشگاه سراسری صنایع دستی ایران نیز در آن برگزار شد.
لازم بذکر است بخشی از لوکیشنهای آخرین فیلم سرکار خانم تهمینه میلانی به نام "پرنسیب" در کاروانسرای خانات برداشته شده است.